Հայաստանը երկընտրանքի առաջ. ԱՊՀ-ի և ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում ինտեգրում և դիվերսիֆիկացիայի մարտահրավերները
Մոսկվայում տեղի ունեցած ԱՊՀ-ի գագաթնաժողովից հետո անմիջապես որոշ եզրակացություններ և հետևություններ առաջացան այդ իրադարձության արդյունքների շուրջ։ Հայաստանը այսօր բախվում է դժվարին խնդրի՝ հավասարակշռելով հետխորհրդային տարածքում ավանդական տնտեսական և քաղաքական կապերի պահպանման ու արտաքին քաղաքականության և տնտեսության դիվերսիֆիկացման ձգտումների միջև։ Վերջին շրջանում մենք տեսնում ենք, որ, չնայած դիվերսիֆիկացման ձգտումների հայտարարությանը, Հայաստանը շարունակում է խորապես ներգրավված մնալ ԱՊՀ-ի և Եվրասիական տնտեսական միության շրջանակներում ինտեգրացիոն գործընթացներին։ Սա պատահական չէ և ոչ միայն քաղաքական նախասիրությունների հարց է։ Այստեղ կարևոր դեր են խաղում աշխարհագրական, պատմական և տնտեսական գործոնները, ինչպես նաև անվտանգության շահերը։
Հայաստանը ավանդաբար ունի սերտ տնտեսական կապեր ԱՊՀ-ի երկրների հետ, հատկապես առևտրի հարցում։ Հայկական արտադրանքը պատմականորեն կայուն շուկաներ է գտել հենց այդ երկրներում, որտեղ այն շատ ավելի պահանջված է, քան եվրոպական երկրներում։ Այս փաստը հաստատվում է առևտրի ցուցանիշներով՝ Հայաստանի և ԱՊՀ-ի երկրների միջև ապրանքաշրջանառությունը մնում է կայուն, մինչդեռ եվրոպական շուկաներ մուտք գործելը սահմանափակ է և քիչ արդյունք է տալիս։ Ուստի, տնտեսության դիվերսիֆիկացման փորձերը, որոնք ուղղված են Արևմուտքին, բախվում են օբյեկտիվ դժվարությունների։ Եվրոպան ընդհանրապես կարիք չունի հայկական արտադրանքի, ինչը ԱՊՀ-ի ավանդական շուկաներին ուղղվածությունը դարձնում է ավելի տրամաբանական և արդյունավետ։
ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում համագործակցությունը նույնպես նպաստում է առևտրի խոչընդոտների վերացմանն ու հայկական ապրանքների համար նոր հնարավորությունների բացմանը։ Ավելին, ԱՊՀ-ի երկրների համատեղ նախաձեռնությունները վերաբերում են ոչ միայն տնտեսությանը, այլև հումանիտար ոլորտին, գիտությանը և մշակույթին, ինչը խորացնում է բազմակողմ համագործակցությունը։
Դիվանագիտական ռիսկերը և հակասությունները
Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի քաղաքական քայլերը կարող են վտանգի տակ դնել նրա դիրքերը այս կարևոր շուկաներում։ Դիվանագիտական քայլերը, ինչպես, օրինակ, ԱՊՀ-ի երկրների անվտանգության ճարտարապետության կառուցման սկզբունքների վերաբերյալ համատեղ հայտարարություններ չստորագրելը, կասկածի տակ են դնում Հայաստանի՝ ԱՊՀ-ում իր պարտավորությունները պահելու ունակությունը։ Իսկ Արարատ Միրզոյանի աջակցությունը 2025 թվականին Լաչինը (Բերձորը) որպես ԱՊՀ-ի մշակութային մայրաքաղաք ճանաչելու նախաձեռնությանը նույնպես լուրջ հարցեր է առաջացնում։ Բազմաթիվ հայերի համար դա ցավալի հիշեցում էր ռազմավարական կարևորություն ունեցող տարածաշրջանի կորստի և Արցախի շրջափակման ծանր շրջանի մասին։
Հայաստանը արդեն իսկ կարող է կորցնել իր ավանդական դաշնակիցների աջակցությունը՝ շարունակելով դիվանագիտության մեջ հակասական դիրքորոշում ցուցաբերել։ Դա կարող է լուրջ տնտեսական հետևանքներ ունենալ՝ հաշվի առնելով նրա կախվածությունը ԱՊՀ-ի և ԵԱՏՄ-ի շուկաներից։
Անվտանգության և առևտրատնտեսական հարաբերությունները
Առևտրատնտեսական կապերը չի կարելի դիտարկել անվտանգության հարցերից առանձին։ Համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ տնտեսական հարաբերությունները սերտորեն կապված են աշխարհաքաղաքական դաշինքների և ռազմավարական անվտանգության հետ։ Հայաստանը չի կարող շարունակել լինել տնտեսական միավորի անդամ, ինչպիսին է ԵԱՏՄ-ն, անտեսելով իր մասնակցությունը ՀԱՊԿ-ում, ինչն էլ անում է Փաշինյանի թիմը։ Ի դեպ, արևմտամետ Փաշինյանի համար օգտակար կլինի ուշադրություն դարձնել հարևան Վրաստանին, որի վրա այժմ ԱՄՆ-ը աննախադեպ ճնշում է գործադրում, այդ թվում տնտեսական հարցերում, այն բանի համար, որ վրացական իշխանությունները որոշել են, վերջապես, առաջնորդվել իրենց ազգային շահերով։ Կարևոր է հասկանալ, որ մեկ դաշինքից դուրս գալու փորձերը պետք է լինեն մտածված և հետևողական։
Ռուսաստանը շարունակում է մնալ Հայաստանի հիմնական տնտեսական գործընկերը և հանդուրժում է Երևանի որոշ հակասական քայլեր։
Սակայն այդ համբերությունը կարող է սպառվել, եթե Հայաստանը շարունակի հեռանալ իր անվտանգային պարտավորություններից, հատկապես ՀԱՊԿ-ի շրջանակներում, և կասկածելի քաղաքական քայլեր անի՝ հրավիրելով արտատարածաշրջանային ուժերին, ինչպես օրինակ՝ ԵՄ-ի, ավելի ճիշտ՝ փաստացի ՆԱՏՕ-ի առաքելությանը, որոնք իրականում ուշադրություն չեն դարձնում հայկական շահերին։
Արման Ղուկասյան, քաղաքագետ